Wat is opera?

Geloof het of niet, maar opera ontstond door… een misverstand.

do 24 aug 2023

In de Franse film Intouchables maken de verlamde aristocraat Philippe en zijn verzorger Driss, die afkomstig is uit de verpauperde Parijse banlieus, zich op voor een avondje opera. Op weg naar hun plaatsen keuvelen ze nog even over hoe Philippe zijn penvriendin zou kunnen versieren, tot de lichten doven en de opera begint. Voor Driss wordt het zijn eerste opera-ervaring. Hij kan zijn oren en ogen niet geloven:

Zijn reactie is misschien niet zo verwonderlijk. Zonder context lijkt opera een rare kunstvorm. Bovendien leven er heel wat ideeën en vooroordelen: dat opera enkel voor de rijken is bijvoorbeeld, of dat het saai, onverstaanbaar en oubollig is. Waar komen die clichés vandaan? En wat is opera nu eigenlijk echt? We leggen het in een notendop voor je uit.

Wat is opera?

Een opera is, net als een toneelstuk, een vorm van theater met decor, rekwisieten en kostuums. In de opera zijn de acteurs echter getrainde zangers die hun tekst zingen in plaats van spreken. Een orkest, dat in de orkestbak onder het podium zit, begeleidt de zangers. Een dirigent coördineert de zangers op het podium en de muzikanten in de orkestbak.

Opera is een vorm van ‘totaalkunst’ waarin verschillende elementen (tekst, muziek, decor…) samen het verhaal dat op de scène getoond wordt vertellen. Soms slagen we er niet in om alles wat we voelen in woorden uit te drukken, maar lukt dat bijvoorbeeld wel op andere manieren. Door tekstuele elementen te combineren met auditieve (muziek en zang) en visuele (decor en kostuums), kan men in opera die emotionele meerlagigheid van personages op de planken brengen. In opera speelt vooral het muzikale element een belangrijke rol: de muziek is de drijvende motor van wat er op de scène gebeurt.

Luister naar ‘The Cold Song’ uit King Arthur van Henry Purcell. De zanger zegt niet alleen dat het koud is, maar je hoort ook het gebibber in zijn gezang. Het gekraak van het ijs weerklinkt in de muzikale begeleiding van het orkest:

Hoe is opera ontstaan?

Geloof het of niet, maar opera ontstond door… een misverstand. In de geest van de renaissance, die erop gericht was het voorbeeld van de Grieks-Romeinse cultuur te volgen, begonnen in het 16e-eeuwse Italië kunstenaars te discussiëren over het Griekse theater, en meer bepaald over de tragedies. Ze gingen er verkeerdelijk van uit dat de Grieken hun tragedies niet spraken, maar integraal zongen. Die traditie wilden ze nieuw leven inblazen. Componisten en dichters experimenteerden met gezongen theatervoorstellingen die ze soms ‘opera in musica’ (‘muzikaal werk’) of kortweg ‘opera’ noemden. Er ontwikkelde zich een nieuwe zangstijl, de ‘begeleidende monodie’: eenstemmig gezang met een eenvoudige instrumentale begeleiding die het accent legt op tekstverstaanbaarheid en het vertellen van een dramatische handeling. Componisten stelden alles in het werk om in hun muziek bepaalde gemoedstoestanden uit te drukken, in de hoop dat ze de luisteraar zo zouden kunnen raken.

Luister naar ‘Tu se’morta’ uit Monteverdi’s l’Orfeo. De muzikale begeleiding is eenvoudig en ondersteunt de treurige ondertoon van de tekst. Wanneer Orpheus zingt dat hij de hel zal afdalen om zijn gestorven geliefde Eurydice terug te halen, duikt de zanglijn mee de dieperik in.

Grondleggers van de monodische stijl waren Jacopo Peri en Giulio Caccini. Hun tijdgenoot Claudio Monteverdi ging nog een stap verder. In zijn l’Orfeo vormen muziek, handeling en woord voor het eerst een onlosmakelijke dramatische eenheid en is de handeling volledig in muziek vervat. Ook gaf hij een symbolische betekenis aan instrumenten om daarmee een bepaalde emotie of sfeer op te wekken, zoals bijvoorbeeld het specifiek inzetten van bepaalde instrumenten voor het oproepen van de onderwereld. Door de expressieve behandeling van de monodie en door een doordacht gebruik van de instrumentale begeleiding wordt dit werk beschouwd als de eerste volwaardige opera.

Begonnen als klein experiment in Italië, werd de opera in de loop van de eeuwen een invloedrijke kunstvorm. Er ontstonden nieuwe genres: de komische opera buffa, de tragische opera seria, de volkse operette die gericht is op amusement, de belcanto waarin de bravoureuze zangtechniek van de operazanger centraal staat, het Singspiel waarin gesproken tekst en aria’s elkaar afwisselen, enzovoort. Operacomponisten als Gluck, Puccini, Mozart en Wagner zochten steeds naar nieuwe manieren om een verhaal muzikaal te vertellen en om de spanningsverhouding tussen muziek en handeling te herdefiniëren. Ook vandaag worden er nog opera’s gecomponeerd en blijven kunstenaars geïnspireerd door de mogelijkheden van het genre.

Bekijk hoe het Orkest van Opera Ballet Vlaanderen repeteert aan de nieuw gecomponeerde partituur van Wim Henderickx voor zijn opera De bekeerlinge (2022).

Voor wie is opera?

De allereerste opera’s werden gecreëerd aan adellijke hoven ‘ter lering en ter vermaak’ van een aristocratisch publiek. Dat is niet onlogisch: om zo’n grote stukken op te voeren is er heel wat geld nodig. Soms werken er meer dan 200 mensen aan een voorstelling, en die moeten betaald worden. Rijke aristocraten waren vaak de investeerders en opdrachtgevers van opera’s, die het eindresultaat graag voor hun eigen entourage opgevoerd zagen. Maar van bij het begin waren er ook commercieel gerunde opera’s, toegankelijk voor alle lagen van de bevolking. Operagenres als de belcanto of de operette werden doelbewust gemaakt voor een breed publiek van alle rangen en standen, en vele componisten schreven opera’s zonder enige financiële steun. Vandaag krijgen operahuizen en kunstenaars subsidies, zodat de bezoekers niet voor alle kosten van zo’n groots werk moeten opdraaien. Zo kan je meestal al naar een operavoorstelling gaan vanaf 17 euro en er zijn heel wat reductietarieven. Een operabezoek hoeft dus niet duur te zijn.

Hoewel de muziek en het verhaal van opera’s eeuwenoud kunnen zijn, blijven ze tot de verbeelding spreken. Je hoeft geen operakenner te zijn om te voelen hoe iemand verliefd of woedend is. Een aria over liefdesverdriet van 100 jaar oud kan nog steeds dezelfde gevoelige snaar raken. De combinatie van tekst, muziek en handelingen op de scène zorgt ervoor dat de emoties bij zo goed als iedereen aankomen. Je hoeft ook geen Italiaans of Duits te kunnen om het verhaal te begrijpen: de vertalingen van de teksten kan je synchroon op een scherm meevolgen. Opera’s zijn bovendien niet alleen getuigenissen van hoe mensen vroeger dachten en leefden, maar vertellen ons omwille van hun universele thema’s, gevoelens en verhalen veel over onze eigen leefwereld. Wat toen gebeurde, gebeurt misschien vandaag nog steeds. Een moderne regie van een oude opera is daarom niet zo vreemd. De eerste operacomponisten werkten eigenlijk op dezelfde manier: ze brachten eeuwenoude mythes en verhalen op de planken met de nieuwe middelen van hun tijd.

Ook in het dagelijks leven is opera nooit ver weg. In Italië zijn sommige operamelodieën bijvoorbeeld zo bekend dat ze door een vol voetbalstadion kunnen worden meegezongen. In Oostenrijk wordt er nog steeds gedanst op walsmuziek van operacomponist Johann Strauss, en je hebt zelf waarschijnlijk al heel veel operafragmenten gehoord in films of reclames, zonder dat je zelf misschien wist waar de muziek vandaan komt. Een bloemlezing:

Luister hoe de wereldster Stromae een aria uit de Bizets opera Carmen inzet voor een popsong:

In reclames wordt operamuziek vaak gebruikt om kwaliteit en luxe te benadrukken:

Wanneer Mr. Bean op een creatieve manier geld probeert te verdienen op een marktje in Frankrijk, wekt hij pas echt de aandacht als hij een performance op Puccini’s opera Gianni Schicchi brengt: