De beroemde Duitse filosoof Friedrich Nietzsche (1844-1900) plaatste in zijn polemische geschrift Het geval Wagner de opera's Parsifal en Carmen tegenover elkaar. Nietzsche zag Parsifal als de opera die de ziekte van zijn cultuur symboliseerde, terwijl Carmen wees in de richting van wat die cultuur weer gezond zou kunnen maken. Nietzsche was nochtans jaren een vurig bewonderaar en goede vriend van Richard Wagner geweest. Over de breuk tussen de grootheden gaan sappige verhalen, maar de belangrijkste reden waarom Nietzsche zich van zijn voormalige mentor distantieerde is van filosofische aard.

Toen Nietzsche en Wagner elkaar ontmoetten, deelden ze een filosofische held die bekendstaat om zijn pessimisme: Arthur Schopenhauer (1788-1860). Schopenhauer stelt dat het leven een grote lijdensweg is doordat we begerende wezens zijn. We worden voortdurend geplaagd door onrustige verlangens, die zelfs nadat ze zijn bevredigd, blijven aandringen. De enige verlossing uit het lijden bestaat volgens Schopenhauer in een radicaal nee zeggen tegen de begeerte, in een ascetische levenswijze.

De jonge Nietzsche had aanvankelijk veel sympathie voor die ideeën, maar al snel voelde hij zich uitgedaagd tot een minder nihilistische conclusie. Onze begeerte en het daarmee gepaard gaande lijden komen voort uit een spel van krachten dat zich in de natuur manifesteert. Ze zijn deel van een groter geheel waarvan we kunnen leren te houden. Amor fati (liefde voor het noodlot), zo luidt het bekende motto van Nietzsches filosofie. Vanuit dat oogpunt is het niet verwonderlijk dat Nietzsche zo’n afkeer had van Wagners Parsifal. De opera kan gezien worden als één grote lofzang op het christelijke ideaal van de kuisheid en dus een afwijzing van de lichamelijke begeerte.

'Op Carmen kan je dansen, waardoor je van je ziekmakende zwaarmoedigheid wordt bevrijd'

Nietzsche heeft niet alleen inhoudelijke bezwaren tegen Parsifal, ook Wagners muzikale stijl moet het ontgelden. Wagners muziek wordt gekenmerkt door de ‘oneindige melodie’, die Nietzsche karakteriseert als een chaotische zee waarin je haast wel moet verdrinken. Wagner verkiest het oproepen van hartstochten die ons in extase brengen boven de schoonheid van een door ritmiek afgelijnde melodie. Dat soort muziek maakt mensen volgens Nietzsche letterlijk ziek. Op Carmen van Bizet daarentegen kan je dansen, waardoor je van je ziekmakende zwaarmoedigheid wordt bevrijd. ‘Het goede is lichtvoetig, al het goddelijke loopt op tere voetjes’, aldus Nietzsche.

Nietzsche wijst er bovendien op dat de verhalen van Parsifal en Carmen hemelsbreed verschillen. In Parsifal staat de illusie van onbaatzuchtige naastenliefde centraal, terwijl Carmen juist het wezenlijk egoïstische karakter van de liefde laat zien. Don José doodt Carmen, precies omdat hij haar liefheeft. Bij de liefde hoort bezitsdrang en dus ook agressie. Bizet durft volgens Nietzsche de amorele en tragische kant van het bestaan te tonen. Sterker nog, Bizet toont die aspecten van het leven in een muzikale stijl die even zonnig en helder is als de zuidelijke regionen die Nietzsche frequent opzocht ter bevordering van zijn gezondheid.

Het is bekend dat de grootste tegenstanders van de zonde er het felst in bedreven zijn. Dat geldt ook voor Wagner, die een hartstochtelijk gevoelsleven kende dat in vele amoureuze affaires resulteerde. Ook in Parsifal is die passionele natuur van Wagner voelbaar – luister maar naar het tweede bedrijf. Verschilt de verleiding van Kundry zoveel van die van Carmen? Zelfs de passages uit Parsifal die de kuisheid propageren, zijn doordenkt van sensualiteit. Wagner is een tovenaar die ons met zijn muziek steeds weer weet te verleiden. Dat is uiteindelijk Nietzsches grootste bezwaar tegen Wagner, maar je kan het ook als een compliment zien. In Nietzsches woorden: ‘Zijn laatste opus is in dit opzicht zijn grootste meesterstuk. Parsifal zal in de kunst van de verleiding altijd een prominente plaats innemen, namelijk als de geniale streek van de verleiding.’ Laat je dit seizoen dus maar meeslepen door Carmen én Parsifal. ∆

Gerbert Faure (1987) is filosoof en auteur. Hij promoveerde in 2014 aan de KU Leuven. Momenteel is hij als docent verbonden aan Fontys Tilburg. Hij publiceerde o.a. Vrije wil, moraal en het geslaagde leven (Vantilt, 2017) en Basisboek Filosofie (De kleine Uil, 2021).