Met Carmen neem je voor het eerst een opera onder handen. Wat boeit je aan dit medium?

Lange tijd was ik kritisch: ik vond dat het medium opera door zijn grootsheid te veel beperkingen oplegde. Maar na mijn ervaringen met film, ook grootschalige projecten, veranderde mijn kijk, al wilde ik aanvankelijk geen klassieke opera maken. In de jaren 1990 werkte ik samen met de hedendaagse componist Fausto Romitelli, maar na zijn vroegtijdig overlijden ging ik opnieuw twijfelen. Nu voel ik langzaam dat ik ook binnen de grote opera-machine mijn eigen vorm kan vinden, enerzijds door me aan te passen, anderzijds door de machine met mij mee te laten bewegen.

Ik heb al lang een passie voor Carmen door de film van Carlos Saura over die opera met daarin prachtige flamencodans. Die krachtige, expressieve bewegingstaal heeft me altijd erg aangesproken, al zal ik zelf niet met flamenco werken. Mijn regies zijn altijd actiegedreven: de emotie ontstaat door actie en bij deze opera ook door het samenspel tussen dansers en zangers. Enerzijds wil ik het verhaal van Carmen helder vertellen, met de psychologie van de personages als kern. Anderzijds maak ik ook ruimte voor een abstracte laag in de regie waarin ik de meer intuïtieve, bijna mysterieuze kracht van de opera wil uitwerken. De dansers zullen de ziel van de personages belichamen.

Welke vragen riep de opera Carmen bij je op?

Carmen is veel meer dan een eenvoudig liefdesdrama en draait om een psychologische strijd. Het gaat over het ontberen van liefde. Liefde is extreem complex. Hoe noem je trouwens het tegenovergestelde van liefde? Jaloezie? Hebzucht? Macht? Liefde is gewoon ook een mix van al die dingen. Carmen is een onderzoek naar het complexe spel van verlangen, macht en ego. Neem Don José: zijn liefde is verbonden aan een diepgewortelde moederbinding. Carmen daarentegen is vrij, een rebel, een vrijheidsstrijdster. Dat maakt haar krachtig, maar we moeten oppassen dat we haar niet laten verworden tot het cliché van de femme fatale, de verleidster die mannen doet lijden. Ze is veel gelaagder dan dat.

Ook is het zinloos haar neer te zetten als een slachtoffer, een tragische immigrant. Ze heeft eerder iets van een goeroe, een leidende figuur binnen haar vrouwelijke omgeving. Voor mij is het essentieel haar te zien als een mens van vlees en bloed.

Ik ben gefascineerd door het spanningsveld tussen mannen en vrouwen in dit verhaal. Don José is verloofd met Micaëla, maar hij wordt verliefd op Carmen. Zij verlaat hem voor Escamillo. Uiteindelijk draait alles om Carmen zelf. Zij belichaamt voor mij het aardse. Micaëla vertegenwoordigt dan weer het pure en het bijna goddelijke. Carmen is instinctief, haast dierlijk als een schorpioen die verleidt en vervolgens vernietigt. Ik heb altijd de neiging gehad het dierlijke in de mens te benadrukken. In de dierenwereld bestaat verleiding ook, zo is Carmen ook als een pauw die de veren spreidt – prachtig én gevaarlijk. Dat contrast maakt haar zo fascinerend. Die dierlijkheid is iets wat ik ook bij de dansers wil laten terugkomen. Hoe mooi zou het zijn als vijftien dansers samen één stier vormen waarop Carmen kan rijden, zoals Europa die op Zeus in de gedaante van een stier over de oceaan trok? Zulke oerbeelden en mythen inspireren mij enorm. De oerverhalen herhalen zich altijd in nieuwe vormen en we zien diezelfde thema’s ook terugkeren in hedendaagse gebeurtenissen. Mythologie is niet oubollig; ze gebeurt elke dag opnieuw.

‘Rituelen veroorzaken chaos, schudden wakker, openen nieuwe betekenislagen. Dat is waarom ze nodig zijn’

— Wim Vandekeybus

Je laat je in je voorstellingen vaker inspireren door rituelen. Wat vind je daar zo fascinerend aan?

In onze westerse wereld zijn we veel rituelen kwijtgeraakt, terwijl ze in andere culturen nog een integraal onderdeel van het dagelijkse leven zijn. Onlangs zag ik een Japanse steward een vliegtuigdeur sluiten met een enorme precisie, aandacht en controle: dat was een ritueel. Bij ons lijkt alles functioneel geworden, ontdaan van bezieling. In lineaire vertelvormen – of het nu opera, theater of dans is – zijn momenten nodig die het publiek even uit het narratief trekken.

Rituelen kunnen dat effect hebben. Ze hoeven daarom niet collectief of groots te zijn; één persoon kan ook in stilte een ritueel uitvoeren. Rituelen veroorzaken chaos, schudden wakker, openen nieuwe betekenislagen. Dat is waarom ze noodzakelijk zijn. Rituelen en hun impact veranderen ook met de tijd. Zoals Peter Brook zei: ‘Performance is only relevant in the time of its relevance.’ Sommige dingen verliezen hun impact of urgentie. Dat roept de vraag op: is Carmen nog relevant? Moeten we genderrollen nog zo strikt scheiden? Moeten we trouw blijven aan het oorspronkelijke verhaal?

In welke zin is opera een ritueel?

Zodra het licht uitgaat en iedereen zich vrijwillig overgeeft aan het kijken, ontstaat al een soort ritueel. Zelfs een ticket kopen is als een contract aangaan waarin je als toeschouwer instemt om deel te nemen aan het ritueel dat getoond zal worden. Het is een volledig artificiële situatie, maar toch werkt het.

Je hebt, net als Florentina Holzinger, een erg fysieke bewegingstaal en je gaat ver om de dingen op een bijna realistische wijze op de scène te brengen?

Terwijl ik vroeger meer de rebel was, ben ik nu wat rustiger. Florentina Holzinger zit juist in die fase waarin ze verwachtingen wil doorbreken. En dat is fantastisch. Die energie is noodzakelijk in onze wereld. Daarom is haar werk ook zo belangrijk. Ik voel niet de behoefte om nog steeds extremen op de scène te brengen. De poëtische of suggestieve kant is belangrijker geworden in mijn werk. Wat ik wel belangrijk vind, is een fysieke waarheid. Als dansers iets doen, wil ik niet dat ze doen alsof. De heroïsche kant van de danser die elke dag traint, wil ik zien. Waarom zouden we ze niet echt laten doen wat ze kunnen?

Hoe is het om te werken in een instituut met vaste muzikanten, dansers en werkstructuren?

In een opera ben ik slechts een element van iets groters. Ik ben niet de enige die beslist: er is een dirigent, er zijn assistenten, het is echt teamwork. Ik merk wel dat die instituten ook openstaan voor vernieuwing en dat ze goed georganiseerd zijn. In de grote huizen wordt gevraagd een heel aantal beslissingen al te maken voor je begint te repeteren. Mijn repetitieproces is vaak als een puzzel die langzaamaan en intuïtief gelegd wordt. Als ik te veel vooraf al moet beslissen, is dat aan de ene kant wat frustrerend maar aan de andere kant biedt dat ook nieuwe mogelijkheden.

Ervaar je soms weerstand bij het publiek van die instituten?

Ik probeer me daar zo min mogelijk druk over te maken. Het publiek van de opera heeft al zoveel gezien. Carmen wordt vrij klassiek in vergelijking met sommige andere producties die jullie of andere grote huizen brengen.

Welke vragen wil je met je voorstelling bij OBV stellen aan het publiek?

Vanaf de eerste tonen die uit de orkestbak klinken, herkent iedereen Carmen. Het heeft bijna iets van een karikatuur. In deze regie willen we andere facetten benadrukken dan de cliché’s van femme fatale, torero’s en noem maar op. Carmen gaat over de complexiteit van de liefde, waar ook dynamieken zoals jaloezie en macht deel van uitmaken. Ik wil ook graag het ritualistische, het instinctieve en het zichzelf bevragen van de personages onderzoeken. Carmen is een grillig en wispelturig personage, dat hoor je ook aan de muziek. Het stuk zelf is ook doordrongen van een vastberadenheid die zich uit in de onvoorwaardelijke vrijheidsdrang van Carmen en de hardnekkige bezittingsdrang van Don José. Het basisconflict in deze opera is dat die twee onmogelijk te verenigen zijn.